آب دریا دارای ویژگی‌های منحصر به فرد بسیاری است که شناخت آنها خود مقوله‌ای از دانش بشری را تشکیل داده است. جریانات مختلف آبهای دریایی و عوارض متعدد کف آب نه صرفاً برای انسان، بلکه برای کشتی‌های عظیم نیز می‌تواند دردسرساز باشد. جریانات آبهای دریایی هر لحظه در حال تغییر است و دریایی که تا چند دقیقه قبل آرام بود ممکن است ناگهان آشفته شده و شرایط غیرقابل کنترل شود. شنا در دریا بسیار سریعتر از شنا در استخر موجب خستگی شناگر می‌شود. لذا ممکن است شناگر حسب برآورد توان بدنی خود در استخر به میزان زیادی در دریا پیشروی کرده، ناگهان از نظر توان جسمی کم بیاورد و متأسفانه در چنین شرایطی، در میانه دریای پهناور نقطه اتکایی برای استراحت وجود ندارد. همچنین گرفتگی دردناک عضلات پا در نواحی دور از ساحل موضوعی بسیار جدی است. آب شور دریا در صورت برخورد با چشم سوزش چشمی دردناکی ایجاد می‌کند، شناگر به دلیل درد و سوزش شدید به صورت غیرارادی مجبور می‌شود چشم خود را محکم ببندد که این امر تمرکز وی را کاملاً مخدوش کرده او را در یافتن مسیر ساحل ناتوان می‌نماید. آب دریا بویژه در ساعات اولیه صبح و در روزهای نسبتاً سرد، می‌تواند سریعاً گرمای بدن شناگر را گرفته، او را سرد و کرخت کند. ضمناً گل‌آلود بودن آبهای ساحلی دریای خزر موجب می‌شود که با عینک شنا هم نتوان در زیر آب چیز زیادی مشاهده کرد و مثلاً عوارض زیر آب یا ناحیه کم‌عمق را از عمیق تشخیص داد. برای ناجیان نیز این امر موجب دشواری در یافتن فرد غوطه‌ور شده در زیر آب می‌شود. در صورت ورود ناخواسته حتی چند قطره آب شور دریا به نای و ریه فرد، سرفه‌های شدیدی ایجاد می‌شود که عملاً شنا کردن را غیرممکن ساخته، شناگر کاملاً مستأصل می‌گردد. در همین وضعیت ضربات سنگین امواج دریا که فرد را با خود به این سو و آن سو و گاهی به زیر آب می‌برند، تمام توان و انرژی وی را مستهلک می‌کنند.

افرادی که در چنین شرایطی قرار می‌گیرند معمولاً آنچنان وحشت‌زده می‌شوند که به دست خود وضع را به مراتب از آنچه که هست نیز بدتر می‌کنند. و نهایتاً فارغ از اینکه فرد چقدر شنا بلد باشد، بسیار دشوار بتواند خود را از این مهلکه نجات دهد. یکی از عواملی که همه‌ساله موجب مرگ‌و‌میر شناگران بسیاری در ایران و سایر کشورهای جهان می‌شود، پدیده‌ای به نام جریان شکافنده (Rip Current) است. از این پدیده با عنوان جریان ساحلی یا جریان مرگبار نیز نام برده می شود.

با توجه به مخاطرات جریانهای شکافنده، همه ساله کارزارهای تبلیغاتی بسیاری در سطح جهانی جهت اطلاع‌رسانی عمومی در مورد آنها انجام می‌شود. به عنوان مثال با جستجوی کلمه rip current در موتورهای جستجوگر نظیر Google می‌توانید به طیف وسیعی از میلیونها بروشور، عکس، فیلم، کارتون، بازی‌های رایانه‌ای و مطالب مرتبط با این موضع دسترسی پیدا کنید.

مطابق آمار سازمان و امداد و نجات ایلات متحده، از میان 70000 عملیات امداد و نجات دریایی این سازمان در سال، بیش از 80% آنها به دلیل گرفتار شدن افراد در جریان شکافنده بوده است. آنچه در این مجال ذکر می‌شود، بررسی تخصصی موضوع پیچیده «جریانهای شکافنده» نیست؛ بلکه نگاه روایت‌گرانه و کوتاه یک شناگر بر برخی منابع داخلی و خارجی در این مورد است. یقیناً شناخت بیشتر این موضوع در سطح ملی نیازمند بهره‌گیری از نظرات متخصصین این امر می‌باشد.

جریان شکافنده چیست؟
به صورت بسیار ساده در تعریف جریان شکافنده می‌توان گفت که امواج دریا با حرکت به سمت ساحل همواره حجم زیادی از آب را به طرف خشکی منتقل می‌کنند. این حجم وسیع از آب می‌باید دوباره به داخل دریا برگردد. برای این منظور در نقاطی از ساحل، به صورت تقریباً غیر قابل پیش‌بینی، درون آب دریا آب‌راهه‌هایی به طرف دریا ایجاد می‌شود که در آن آب با سرعت زیادی به سمت دریا باز می‌گردد. جریان شکافنده از بالا شبیه یک بادبزن دستی است که دسته آن به سمت ساحل، و دهانه آن به سمت دریا می‌باشد (شکلهای 1 و 2). جریان آب در قسمت دسته این بادبزن (بخش تغذیه کننده جریان شکافنده) بیشترین سرعت را دارد. فردی که درون این جریان قرار گیرد، توسط جریان به سرعت به سمت دریا کشیده می‌شود. صرف‌نظر از اینکه شناگر چقدر شنا بلد باشد یا حتی توان جسمی بسیار بالایی هم داشته باشد، جریان شکافنده عملاً برگشت وی به سمت ساحل را غیر ممکن می‌سازد.

برای درک بهتری از قدرت جریان شکافنده باید گفت که سرعت این جریان گاهی از رکورد سرعت شناگران المپیک نیز بالاتر است؛ بدین معنی که حتی یک قهرمان شنای المپیک نیز نمی‌تواند بر خلاف آن شنا کرده به طرف ساحل برگردد. عرض جریان شکافنده ممکن است باریک (تا حدود 3 متر) تا بسیار عریض (تا چند ده یا حتی چند صد متر) باشد. طول آن به داخل دریا بسیار متفاوت است: گاهی فقط تا ناحیۀ شکسته شدن امواج (محلی که موج فرو ریخته و کف سفید رنگ تشکیل می‌دهد) بوده، گاهی نیز تا صدها متر به داخل دریا کشیده می‌شود. عمق جریان شکافنده از چند ده سانتیمتر تا چند متر متفاوت است.

دلیل مرگ شناگران ناآگاه گرفتار شده در جریان شکافنده، تلاش آنها برای مبارزه با جریان و برگشت مستقیم به سمت ساحل است. این اقدام بی‌ثمر موجب خستگی مفرط، وحشت‌زدگی و غرق شدن شناگر می‌شود. البته، جریان شکافنده قربانیان خود را صرفاً از بین شناگران انتخاب نمی‌کند؛ حتی فردی که در حال آبتنی بوده و در دریا شناور نیست بلکه صرفاً تا قسمتی از بدن خود در آب رفته است نیز ممکن است بواسطه کشش موج شکافنده به داخل دریا کشیده شود. قرار گرفتن چنین فردی در قسمت عمیق دریا به راحتی می‌تواند موجب غرق شدن وی شود.

شکل 1. یک جریان شکافنده. به شکل بادبزنی آن توجه نمایید.

شکل 2. نمای شماتیک جریان شکافنده در شکل بالا. جهت پیکانها نشانه جهت حرکت آب دریا است.

علایم جریان شکافنده
جریانهای شکافنده در تمام دریاها، دریاچه‌ها و اقیانوس‌ها ممکن است رخ دهند. این جریانها می‌توانند ابعاد و اشکال مختلفی داشته باشند. لذا بهتر است قبل از ورود به آب از نقطه‌ای مرتفع سطح آب را بررسی کنید. برخي نشانه‌هاي قابل رؤيت جريان‌هاي شكافنده که از ارتفاع چندین متری بالای سطح آب به نحو بهتری قابل مشاهده‌اند عبارت هستند از:

** آب در محل جریان شکافنده آرام و بدون امواج بزرگ دریایی است. لیکن آب با سرعت، و به صورت آشفته و با موجهای ریز به صورت آبراهه‌ای به سمت دریا در حرکت است. بنابریان باید توجه داشت که آرام بودن ناحیه خاصی از آب دریا، الزاماً به معنی ایمن بودن آن قسمت برای شنا نیست.

** رنگ آب در محل جریان شکافنده با بقیه نقاط ممکن است تفاوت داشته باشد. مثلاً تیره‌تر باشد که این امر می‌تواند نشانه عمق بیشتر آب باشد یا روشن‌تر باشد که این امر می‌تواند به دلیل حبابهای هوای روی جریان شکافنده باشد.

** خطي از آب كف آلود، خزه يا زباله در محل جریان شکافنده به سمت دريا حركت مي‌كند.

** امواج دریا كه به سمت ساحل مي‌آيند، در محل جریان شکافنده دچار شکست و فروریزی می‌شوند.

** در بسیاری از نقاط در سواحل گیلان و مازندران ساحل ماسه‌ای است. در ساحل ماسه‌ای علایمی شبیه اشکال هلالی وجود دارد. معمولاً نوک هلال جایی است که جریان شکافنده تشکیل می شود.

** در نواحی که در حاشیه ساحلی آب دریا برجستگی‌های شنی (sandbar) موازی ساحل وجود دارد، جریان شکافنده معمولاً در قسمتی تشکیل می‌شود که ارتفاع برجستگی‌های شنی کم شده یا برجستگی در قسمتی از بین رفته و هم‌سطح کف دریا می‌شود.

** مواقعی که دریا طوفانی و موّاج است، احتمال تشکیل جریان‌های شکافنده پرقدرت بسیار زیاد است. لیکن جریان شکافنده الزاماً مختص دریاهای طوفانی و مناطق پرخطر نیست.

با این حال همه جریانهای شکافنده علائم ظاهری نداشته و ضمناً همه علائم فوق نیز در مورد هر جریان شکافنده‌ای دیده نمی‌شوند. تشخیص جریانات شکافنده نیازمند چشمانی آموزش دیده، و مهارت و آشنایی فرد با جریانات دریایی است. لذا اگر چنین مواردی را مشاهده نکردید به هیچ عنوان به معنی عدم وجود جریان شکافنده در آب نمی‌تواند باشد. ضمناً جریان شکافنده ممکن است هر آن در محلی که قبلاً آرام بوده، تشکیل شود.

تشخیص زمان تشکیل جریان شکافنده برای افراد عادی تقریباً ناممکن است. دیده شده که افراد بسیاری در دریا مشغول شنا کردن بوده، همه چیز عادی و خوشآیند به نظر می‌رسد، اما در همین بین یک نفر در میان جریان شکافنده به سادگی و بی‌سروصدا غرق شده است.

بر خلاف هیبت ترسناک این جریان، داخل آب دریا که باشید جریان شکافنده به شکل مرموزی بی‌سر و صدا عمل می‌کند و تشخیص اینکه درون جریان شکافنده گرفتار شده‌اید ممکن است دشوار باشد. یکی از راه‌های آن این است که همواره در طول شنا یک نشانه نظیر درخت یا ساختمان را در ساحل در نظر داشته باشید. اگر احساس کردید که در حال دور شدن از آن هستید و با شنا کردن به سمت ساحل نمی‌توانید به نشانه مورد نظر نزدیک شوید، احتمال دارد در یک جریان شکافنده گرفتار شده باشید. در شکلهای 3 و 4، نماهای مختلف از جریانهای

شکافنده آورده شده است

 

روش فرار از جریان شکافنده
موارد زیر بر اساس مطالب ارائه شده در وب‌سایت مؤسسه ملی اقیانوس شناسی ایران، دستورالعمل نجات از جریانهای شکافنده سازمان امداد و نجات ایالات متحده، و مطالب مندرج در وب‌سایت سازمان اقیانوس شناسی و هواشناسی ایالات متحده آورده شده است.

نخست اینکه هرگز تنها شنا نکنید و تنها در مناطق تحت نظر (سالم‌سازی شده) و دارای نجات غریق به شنا در دریا بپردازید. در هر شرایطی مطابق راهنمایی‌های نجات غریق محل عمل کنید؛ این افراد با خصوصیات دریای ناحیه به خوبی آشنا هستند. پیش از ورود به آب دریا، خطرات دریای ناحیه منجمله احتمال بروز جریانهای شکافنده را ضمن مشورت با نجات غریق جویا شوید. مطابق بررسی‌های سازمان و امداد و نجات ایلات متحده، احتمال غرق شدن فردی در دریای تحت نظارت نجات غریقهای این سازمان، 1 مورد در 18 میلیون مورد است.

اما چنانچه درون یک جریان شکافنده گرفتار شدید:
نخست آرامش خود را حفظ کنید. وحشت و هیجان‌زدگی موجب هدر رفتن انرژی شما شده و مانع تفکر صحیح می‌گردد. سپس با تکان دادن دست و فریاد زدن از نجات غریق کمک بخواهید. [این امر لازمه این است که در ساحل واجد نجات غریق شنا کنید. متأسفانه افراد فاقد تجربه نجات غریق که برای کمک به فردی وارد آب می‌شوند (نظیر پدری که برای کمک به پسرش به آب می‌رود)، خود ممکن است جانشان را از دست بدهند].
دوم اینکه هرگز بر خلاف جریان شکافنده و به سمت ساحل شنا نکنید. این اقدام مرگبار منجر به خسته شدن کامل شناگر شده و شناگر از رمق افتاده به راحتی غرق خواهد شد.

در عوض خود را بر روی آب نگاه دارید؛ اکنون دو گزینه پیش روی شماست:

** 1 **) اگر توان بدنی بالایی برای شنا در دریا دارید به صورت موازی با ساحل حرکت کرده و از مسیر جریان کاملاً خارج شوید و سپس به صورت مورب به سمت ساحل برگردید (شکل 5 را ببینید). این احتمال وجود دارد که بواسطه جریانهای آب موازی ساحلی (که ممکن است از چپ یا راست شما در جریان باشند) مجدداً به داخل جریان شکافنده بازگردید (شکل 6 ). در این صورت از سمت دیگر (راست یا چپ) نسبت به فرار از جریان اقدام کنید.
 

 

 

 **) اگر توان بدنی معمولی دارید یا اگر به هر نحو با وجود توان بالای بدنی و شنای موازی با ساحل، قادر به خروج از جریان نشدید، فقط خود را روی آب نگه دارید و با جریان مبارزه نکنید. معمولاً به پشت خوابیدن بر روی آب روش ساده‌تری برای شناور ماندن است. معمولاً جریان پس از طی چندین متر تا چند ده متر، قدرت خود را از دست می‌دهد. در این هنگام می‌توانید به صورت موازی با ساحل از جریان فرار کرده و پس از طی چندین متر و دور شدن از جریان، ابتدا نفس بگیرید، سپس تقاضاي کمک كنيد و بعد به صورت مورب به سمت ساحل برگردید (شکل 5).

لازم به ذکر است که معمولاً دريا در خارج ناحيه شكست امواج آرام‌تر است. ناحیه شکست امواج، ناحیه‌ای است که موج در آنجا فرو ریخته و به رنگ کف سفید دیده می‌شود. بنابراين تا جایی که به جریانهای شکافنده مرتبط باشد، شناگري كه بتواند خود را در خارج ناحيه شكست امواج روي سطح آب نگاه دارد، از جريان شكافنده در امان خواهد بود. لیکن باید توجه داشت که فاصله گرفتن زياد از ساحل براي بيشتر شناگران به هیچ وجه قابل توصيه نيست و خطرات و تبعات مرگبار دیگری به جز جریانهای شکافنده دارد.

** **) در هر دو دسته افراد با توان بدنی بالا و با توان بدنی معمولی:
اگر تشخيص داديد كه كمكي به شما نخواهد رسيد و بايد با توان خود به طرف ساحل برگرديد، همراه با امواج دریا خود را به ساحل برسانید. هنگامي كه امواج بزرگ به سمت شما می‌آیند، چند ثانيه نفس بگيريد و کمی زیر آب بروید تا از ضربه موج در امان بمانید. در تمام این موارد خونسرد بوده، کاملاً به خود مسلط باشید، چراکه این امر نخستین رمز نجات جان شما است. توجه داشته باشيد كه ممكن است دوباره درون جریان شکافنده دیگری گرفتار شوید. اگر دوباره گرفتار شدید، همان مراحل قبل را تکرار کنید و طبق اصول پیش‌گفته به سمت ساحل بازگشت کنید.