اهمیت جنگل ها و مراتع

 جنگل ها و مراتع جزئی از منابع طبیعی تجدید شونده و انفال هستند که خداوند متعال آنها را در اختیار انسانها قرار داده تا از آنها استفاده نمایند .آیات و روایات فراوان نشان می دهد که دردین مقدس اسلام ، طبیعت و به ویژه گیاهان از اهمیتی به سزا و از جایگاهی ویژه برخوردارند . قرآن کریم به طور موکد و با تعبیرهای فراوان تصریح می کند که هرآنچه که در روی زمین است برای انسان خلق شده است .(سوره بقره آیه 29 ) و همه انسانها ی گذشته ، حال ، آینده و در همه جای کره زمین حق استفاده از آنها را دارند و بلافاصله انسان را به اندیشیدن در مورد طبیعت و نظم و ترتیب و تعا دل در طبیعت دعوت کرده و استفاده صحیح و حفظ و حراست از این نعمتهای بزرگ نیز به عهده بشر قرار داده شده است.

قرآن کریم اجزای گیاهان را به عنوان (( رزق و برکت و نعمت )) الهی برای بندگان می داند که از سر لطف در اختیار آنان قرار گرفته تا در پرتو بهره وری از آنها ، هم روزی انسانها فراهم آ ید و هم نشاط و شادابی و بهجت از انس با گل ها و سبزه ها و باغ ها و جنگلها و مراتع سر سبز برای آدمیان پدید آید و هم با شکر گذاری و عدم کفران نعمت مراتب قدردانی از معبود خود را به عمل آورده و به رشد و تعالی برسد . پیامبراکرم (ص) و دیگر معصومین(ع ) نیز روایات فراوانی را در مورد گیاهان نقل فرموده اند و گاها به طور مستقیم به درخت کاری امر نموده و آشکارا از فضیلت و ارزش آن سخن گفته اند و کاشت درخت ، کشاورزی و دامداری رااز بهترین کارها می دانند و کاشت درخت را در زمره عمل صالح قرار داده به طوریکه اگر به قصد قربت انجام شود عبادت محسوب شده و انسان را به خدا نزدیک کرده و هم منفعت دنیوی و هم اجر اخروی دارد . در روایتی که از پیامبر اکرم ( ص ) در اهمیت و توجه به درخت در مستدرک الوسایل جلد 13 نقل شده می فرمایند :(( اگر عمر جهان پایان یابد و قیامت برسد و یکی از شما نهالی در دست داشته باشد ، چنانچه به قدر کاشتن آن فرصت باشد ، باید فرصت را از دست ندهد و آن نهال را بکارد .)) رهبر معظم انقلاب در این باره فرموده اند : (( در تعلیمات دینی ما و در سنت انبیاء و اولیاء (ع) درخت کاری ، آبیاری ، به طور کلی آباد سازی زمین و مزرعه و مرتع و پرورش دام و طیور عبادت محسوب می شود. )) در آیین مقدس اسلام به همان سان که بر درختکاری تاکید شده ، به رعایت اصول صحیح بهره برداری از این مواهب الهی و پرهیز از قطع درختان و بوته ها و حفاظت از آنها سفارش بسیار شده و تخریب آنها را نوعی فساد تلقی نموده و عملی زشت و ناروا می داند . پیامبر اکرم حتی در مواقع جنگ یاران خود را از نابودی درختان ومزارع بر حذر می داشته اند . این منابع طبیعی با ارزش اثرات قابل توجهی در زندگی انسانها دارند و در واقع حیات ما انسانها به وجود این منابع وابسته است لذا بر آن شدیم که با بهره گیری از کتب و منابع مختلف به گوشه ای از اهمیتهای این منابع گرانقدر اشاره نمائیم . 1 - کنترل روان آبهای سطحی و نفوذ آن به داخل زمین وتغذیه ی سفره های آب زیرزمینی جنگلها ومراتع به روان آب حاصل از بارندگی فرصت نفوذ در خاک را داده و ضمن تقویت سفره های آب زیر زمینی و آبخوانها باعث افزایش آبدهی قنوات و چشمه ها و رونق کشاورزی و کاهش اثرات خشکسالی شده و از جاری شدن سیلاب جلوگیری می کند . در یک آزمایش نشان داده شده که مقدار آب نفوذی توسط جنگلها برحسب نوع جنگل ، بین 500 تا 2000 مترمکعب درسال در هکتار است . برای نفوذ یک لیتر آب در زمین ، دراراضی جنگلی پهن برگ 7 دقیقه و 40 ثانیه و درزمین کشاورزی 46 دقیقه و 46 ثانیه و در محیط خارج از جنگل 4ساعت و26 دقیقه و40 ثانیه وقت لازم است . بنابراین در عرض یک ساعت ، درجنگل پهن برگ 8.4 لیتر ، دراراضی کشاورزی 1.29 لیتر و در محیط غیر جنگل 22/0 لیتر آب وارد خاک می شود . یعنی خاصیت نفوذ پذیری خاک جنگل های پهن برگ 40 برابر بیشتر از خاک زمین غیر جنگلی است .ارزش جنگلها در ذخیره کردن آب مخصوصا برای کشورهای صنعتی و کشورهایی که جمعیت روبه رشد دارند بسیار مهم است . در امریکا ارزش جنگلهای دولتی از نظر ذخیره آب 300 میلیون دلار ، از نظر گردشگری و پارک جنگلی 40 میلیون دلار است در صورتیکه از نظر فروش چوب دارای ارزشی معادل 23 میلیون دلار است . بسیاری از سیلابها در مناطقی اتفاق می افتند که پوشش گیاهی آنها و مخصوصا جنگل ها از بین رفته اند . چون جنگلها در مناطق پرباران قرار دارند نبود پوشش گیاهی و قطع درختان باعث عدم جذب ونفوذ آب حاصل ازبارندگی شده و روان آب تولیدشده به سمت شیبهای پائین تر جریان پیدا میکند و سرانجام منجر به بروز سیلاب و فرسایش و هدر رفت خاک حاصلخیزو ایجاد خسارت به منزل مسکونی و تاسیسات و اراضی کشاورزی می شود . در صورتی که اگر پوشش گیاهی وجود داشته باشد و دست نخورده باشد و به عبارت دیگر به آن تعرض نشود ، آب حاصل از بارندگی به راحتی توسط پوشش گیاهی جذب شده و نفوذ می کند وخطرات فوق بروز نمی کند . سیل مرداد ماه سال 1380 فقط در منطقه مینو دشت و کلاله در استان گلستان بیش از 300 کشته و 270 مفقود و 600 میلیارد ریال خسارت به جای گذاشت که علت اصلی آن ازبین رفتن پوشش گیاهی و جنگل تراشی و تغییر کاربری اراضی بوده است . 2 - مبارزه با آلودگی هوا و ضد عفونی کردن هوا آلوده کننده های هوا شامل دود کارخانه جات ،گردو غبار مواد سمی خارج شده از اگزوز ماشین ها وکارخانجات و .. می باشند . یک درخت 100 ساله راش با 2.5 تن وزن (چوب خشک ) در طول عمر خود 12.5 میلیون متر مکعب گازکربنیک هوارا جذب می کند تا بتواند این مقدار چوب را تولید کند . هرهکتار جنگل تا 68 تن گردو غبار که توسط باد حامل ذرات حمل می شود را در هربار میتواند بگیرد ورسوب دهد . جنگل ها میتواند علاوه بر گردوغبار مقدار زیادی از باکتری و میکروب های معلق را حذف کنند . مقدار باکتری های موجود در جنگل به مراتب کمتر از مناطق غیر جنگلی است وحتی بعضی از درختان مثل گردو و کاج ، افرا و زبان گنجشک ، داغداغان موادی از خود پخش می کند که باعث ازبین رفتن بسیاری از باکتری ها و قارچ ها و حشرات می شود . اسم این ماده فیتونسید می باشد. در روسیه برای استراحت افراد مبتلا به سل آنها را به مناطقی که جنگل های کاج دارد می فرستند . اگر پشه یا مگس رابر روی برگ های خورد شده اکالیپتوس ویا زبان گنجشک قرار دهیم حشره فوق پس از مدتی میمیرد . اکوسیستم های جنگلی دنیا در صورت فعالیت در جهت ذخیره کردن کربن قادرند سالانه 2.3 گیگا تن کربن را حبس نمایند . درختان موجود در روی زمین در فصل های رویشی روزانه 3/1 تن Co و 4 تن Co2 و 6/4 تن No2 8/9 تن و Pm10و 9/11 تن O3 را از اتمسفر جذب می کنند که ارزش این کارکرد 2/9 میلیون دلار محاسبه شده است . پوشش گیاهی مراتع و جنگل ها اجازه حرکت به ذرات خاک موجود در سطح زمین را نمی دهد .با ایجاد کمربند حفاظتی سبز می توان از ورود گرد و غبار به شهرها جلوگیری کرد .جنگل ها از سرعت باد کاسته و باریشه خود خاک را حفظ می کنند و مانع بروز فرسایش بادی و تولید گرد و غبار می شوند . بنابراین به جرات می توان گفت که ارزان ترین ، پایدارترین و مطمئن ترین راه کنترل آلودگی هوا ، حفظ ، توسعه و احیاء جنگلها می باشد . 3- جلوگیری از سروصدای محیط : خودروهای سطح شهر، فرودگاه ،کارخانجات و .......... آلودگی صوتی دارند که باعث ناراحتی عصبی وروحی می شوند . کاشت درختان مخلوط سوزنی برگ و پهن برگ در دو اشکوب تاثیر قابل ملاحظه ای در کاهش سرو صدای محیط دارد . 4 - تلطیف و تعدیل آب و هوا وایجاد فضای سبز و تفرجگاه : بهترین مکان برای دور شدن از زندگی ماشینی ورفع خستگی ، تقویت افکار وبدن وروح ولذت بردن از زندگی ،الهام گرفتن انسان ها ، در مکانهای سرسبز است . حداقل سودی که یک درخت دارد استفاده از سایه دلنواز آن است . درختان در تابستان با جذب انرژی خورشید و درزمستان به منزله یک روپوش مانع از دست رفتن حرارت زمین می گردند در نتیجه باعث تعدیل هوا وباعث بالا رفتن رطوبت نسبی هوا نیز می شوند . در کل وجود رستنی ها باعث اعتدال هوا می شود . درختان گازکربنیک ناشی از فعالیت حیوانات وانسانها و کارخانجات را جذب نموده و اکسیژن را آزاد می کنند و هنگام کربن گیری ، از 264 گرم انیدرید کربنیک هوا مقدار 192 گرم اکسیژن را آزاد می کنند بنابراین هر هکتار جنگل قادر است سالانه 2.5 تن اکسیژن ( برای 10 نفر در سال ) را آزاد کند. جنگلهای شمال برای 19 میلیون نفر میتوانند درطول یک سال اکسیژن تولید کنند .60% اکسیژن جهان به وسیله فضای سبز تامین می شود .هر25 متر مربع برگ درخت می تواند اکسیژن مورد مصرف یک انسان را در مدت 24 ساعت تامین می کند . 5 - کنترل و کاهش فرسایش و رسوب و تولید خاک و جلوگیری از رانش زمین و وقوع بهمن : پوشش گیاهی اثر قابل توجه ای در گرفتن ضربه قطرات باران دارد واگر پوشش نباشد ضربات قطرات باران باعث کنده شدن ذرات خاک شده و با ایجاد روان آب و سیلاب ، ذرات خاک کنده شده حمل می شود که خود خسارات عمده ای را به بار می آورد . بقایای نباتی کف جنگلها و مراتع مثل یک اسفنج آب حاصل از بارندگی را جذب وآن را کم کم در زمین نفوذ می دهند . پوشش گیاهی باعث کاهش سرعت باد و در نتیجه کاهش کنده شدن و حمل ذرات خاک می شود . اگر دو قطعه زمین پوشش دار و بدون پوشش با شرایط مساوی را مقایسه کنیم آزمایشات نشان می دهد که میزان خاک از بین رفته طی 10 سال از سطح خاک بدون پوشش بیش از 100 بربر خاک دارای پوشش است. فرسایش خاک باعث هدرفتن مواد غذایی می شود در آزمایشی نشان داده شده که پس از جنگل تراشی در عرض دو سال در هکتار 95 کیلو گرم ازت و نیترات ،89 کیلوگرم کلسیم از بین رفته است و در جنگلی با شرایط مشابه نه تنها ازت از بین نرفته بلکه در هر هکتار 2 کیلوگرم نیز افزایش یافته است . درختان با پوشش گیاهی خود به عنوان سطحی ناهموار می تواند در جلوگیری از بهمن موثر باشند .البته می توان با استفاده از موانع مکانیکی بهمن را کنترل کرد ولی عمر مفید آنها کم است ولی پوشش های زنده رشد کرده و میتواند یک دیوار بیولوژیک زنده را مستقر نماید . درختان مثل ستون عمل کرده و سبب افزایش پایداری خاک می شوند . درختان با تبخیر و تعرق به عنوان یک زهکش ، خصوصا" در دامنه های رو به شمال ( سایه گیر ) عمل می کنند و رطوبت خاک که یکی از مهمترین عوامل رانش زمین است را کاهش می دهند و احتمال رانش را کم می کنند . دامنه های مناطق جنگلی پوشیده از درخت 9 برابر بیشتر از دامنه های بدون درخت دارای ضریب اطمینان بالاتری است . مهمترین لغزش ها در مناطقی اتفاق افتاده که جنگل تراشی شده و یا ÷وشش گیاهی ازبین رفته است مثلا" در چهارمحال و بختیاری در منطقه اردل مشاهده شده در منطقه ای که لغزش اتفاق افتاده در 40 سال گذشته دارای تاج پوشش 40% بوده و الان به 2% رسیده است وتبدیل به دیم زار شده بنابراین مهمترین عامل لغزش از بین رفتن پوشش گیاهی است . 6- نقش اقتصادی جنگل ها و مراتع : به عقیده کارشناسان نقش و ارزش جنگلها بسیار فراتر از ارزش اقتصادی آن به عنوان منبع تولید چوب است . به جنگلها واژه طلای سبزاطلاق می شود . درصورت احیاء جنگل های شمال وغرب و جنوب کشور و استفاده از تمامی استعداد آنها درآمد سالانه آن معادل 280 میلیارد ریال است که این مبلغ بیش از نیمی از درآمد تولیدات نفتی است. با توجه به اینکه درآمد حاصل از نفت روزی پایان خواهد یافت ولی جنگل یک واحد تولیدی پایا ودارای درآمد مستمر می باشد.ارزش ریالی حاصل از صادرات بخش جنگل و مرتع در سال 1365 معادل 1139000000 ریال بوده است . بیش از 25 درصد مواد مورد نیاز صنعت داروسازی مستقیما" از درختان بدست می آید. 4500 نوع فرآورده از جنگل ها بدست می آید. جنگل ها چرخ هزاران واحد تولیدی کوچک و بزرگ را در سراسر جهان به گردش در می آورند. سالانه نزدیک به 230 میلیارد متر مکعب کاغذ و مقوا از چوب درختان جنگلی دنیا تولید می شود . طبق آمار در سال 1369 ، جنگل های شمال 1882492متر مکعب تولید چوب داشته اند و اگر فرض کنیم حدود 4 میلیون متر مکعب نیز به طور غیر مجاز استحصال شود ، بنابراین حدود 6 میلیون متر مکعب تولید جنگل های شمال در سال 1369 بوده است. برای تولید هر تن کاغذ مرغوب نیاز به قطع 17 اصله درخت می باشد. تولید علوفه مراتع کشور سالانه 10.7 میلیون تن علوفه خشک یا 5.8 میلیون تن TDN برآورد می شود که تامین کننده غذای 37 میلیون واحد دامی در مدت 7 ماه از سال می باشد ( در حال حاضر 124 میلیون واحد دامی در کشور موجود است که حداقل 83 میلیون واحد دامی از آنها فقط از مراتع استفاده می نمایند پس حدود 2 برابر چرای بیش از ظرفیت در مراتع کشور صورت می گیرد. ) این در حالی است که با اجرای عملیات احیاء واصلاح و حفاظت از مراتع و اعمال مدیریت صحیح برای بهره برداری از علوفه مراتع تا 3 تا 4 برابر تولید فعلی پتانسیل تولید دارند به طوریکه میزان علوفه تولیدی مراتع کشور در یک دوره ده ساله 35 میلیون تن خواهد بود که می تواند نیاز 60 میلیون واحد دامی را در سال تامین کند. کلا" مراتع کشور دارای پتانسیل بالائی است فقط کافی است عملیات اصلاحی احیائی توام با مدیریت در آنها انجام شود. اگر فرض کنیم هر20 کیلوگرم علوفه خشک مرتعی برای تولید یک کیلوگرم گوشت قرمز کفایت نماید . میزان گوشت تولیدی مراتع در حال حاضر535000 کیلوگرم و در صورت اجرای عملیات اصلاحی احیائی به 1750000 تن خواهد رسید و می توان از اراضی کشاورزی که به کشت علوفه اختصاص داده می شوند راجهت کاشت محصولات استراتژیک دیگر استفاده کرد. مراتعی که در وضعیت ضعیف تا متوسط قرار دارند به طور متوسط دارای 90 کیلوگرم در هر هکتار تولید علوفه خشک دارند. که با اجرای عملیات اصلاحی مثل مرتعکاری توام با عملیات اجرای ذخیره نزولات آسمانی تولید علوفه آنها به 500 تا 1500 کیلوگرم در هکتارنیز رسیده است. مراتع علاوه بر ارزشی که در تولید و تامین علوفه دارند دارای ارزش های دیگری نیز هستند . محاسبات و ارزیابی های بین المللی نشان می دهد که ارزش یک هکتار مراتع در سال معادل 232 دلار است که حدود 25 درصد آن مربوط به تولید علوفه و 75 درصد آن به ارزش های زیست محیطی بر می گردد و یعنی اگر مراتع ایران در حال حاضر 10.7 میلیون تن علوفه تولید می کنند تقریبا" 4 برابر این مقداردارای ارزش های غیر مستقیم است که متاسفانه نادیده گرفته می شوند. واحد اقتصادی بهره برداری از مراتع حدود 560 هکتار و یا 230 واحد دامی به ازای هر خانواده است ولی در حال حاضر هر بهره بردار مرتعی به طور متوسط سطحی معادل80 هکتار مرتع یا 80 واحد دامی در اختیار دارد. ( نتیجه اینکه به جای 180 هزار خانوار فعلا" متاسفانه 916 هزار خانوار از مراتع استفاده می کنند که این فشار مضاعفی بر روی مراتع است ) مراتع مهمترین منبع تغذیه دامها است . تغذیه دامها از علوفه مراتع بسیار مفید است چون : علوفه مراتع برای جبران کمبود مواد غذایی دامها در زمستان و ترمیم مواد از دست رفته بدن آنها با اهمیت است. در علوفه مراتع خوب ، تمام مواد خوراکی از قبیل ویتامین ها ، مواد معدنی و غیره وجود دارد . دامهایی که از مراتع تعلیف می کنند دارای نیرو و نشاط بالاتری هستند و دامها و گوساله و بره های سرزنده تری را می زایند .مقاومت دامها و بره ها و گوساله هایی که در مراتع چرا می کنند به بیماریهای عفونی بالاتر است و گاها" شیر این دامها برای درمان دامهای دیگر استفاده می شودوگوشت این دامها دارای مواد غذایی بیشتری بوده و شیر آنها نیز مفیدتر است . در ایران 60 تا 70 میلیون واحد دامی از مراتع استفاده می کنند در حالی که مراتع ایران فقط ظرفیت 24 میلیون واحد دامی را دارد . تولید علوفه خشک مراتع ایران سالانه 10.7 میلیون تن تخمین زده شده است . اگر متوسط تولید یونجه در ایران 4 تن در هکتار در نظر بگیریم برای تولید این مقدار علوفه باید 2675000 هکتار را زیر کشت یونجه ببریم در حالی که فعلا" در ایران 361100 هکتار زیر کشت یونجه است یعنی باید سطح زیر کشت یونجه 13 برابر شود تا بتواند به تولید مراتع برسد. نکته اینکه در سال زراعی 75-76 سطح کشت گیاهان علوفه ای کشور تقریبا" 1100000 هکتار است ( شامل 914000 هکتار آبی با عملکرد 9970 کیلوگرم در هکتار و 176000 دیم با عملکرد 7000 کیلو در هکتار می باشد . ) مقدار پروتئین قابل هضم یک شاخص برای علوفه است و از حدود 25 گرم در یک کیلوگرم علوفه تا 100 گرم در یک کیلوگرم علوفه ، بسته به کیفیت علوفه (خوب تا ممتاز )متفاوت است . متوسط درصد پروتئین خام در گندمیان 6 ، گونه های پروانه آسا 15 و بوته ها 10 درصد است . درصد پروتئین خام یونجه 19 درصد است بنابراین می توان گفت علوفه مراتع تقریبا" نیمی از پروتئین خام یونجه را داراست پس از اهمیت کیفی بالائی برخوردار است . از نظر کمی اگر بخواهیم در ایران همان مقدار پروتئین گیاهان مرتعی را از یونجه بدست آوریم باید 1750000 هکتار زمین را زیر کشت یونجه برد یعنی 3 برابر سطح زیر کشت یونجه در شرایط کنونی . نکته دیگر اینجا است که برای تولید گیاهان علوفه ای از طریق زراعت باید هزینه هائی نیز برای تهیه زمین ، بذر، کود ، مراقبت ، آبیاری و غیره داد ولی بهره برداری از مراتع نه تنها این هزینه ها را ندارد ، بلکه از نظر کیفی نیز علوفه بسیار خوبی را دارا هستند. فرآورده های مرتعی شامل تولید علوفه و فرآورده های غیر علوفه ای است که این جدای از ارزش های دیگر مراتع ( حفاظت خاک ...... )است . پتانسیل تولید سالانه علوفه خشک مراتع کشور 50 میلیون تن است که حدود 10 میلیون تن از این علوفه قابل تعلیف و قابل برداشت است . اگر ارزش هر کیلو گرم علوفه خشک را تنها 1000 ریال در نظر بگیریم عدد حاصل معادل 10000000000000 ریال است . طبق آمار ارائه شده در سال 1373 با در نظر گرفتن آمار رسمی کشتارگاهها و آمار غیررسمی خارج از کشتارگاهها ، جمع کل گوشت تولید شده در کشور معادل 532810819 کیلوگرم بوده است . اگر فرض شود 25 درصد دامها توسط علوفه دستی و 75 درصد آنها توسط علوفه مراتع تغذیه می شوند ، مقدار گوشت حاصل از علوفه مراتع حدود 400 هزار تن است ،اگر بهای متوسط هر کیلوگرم گوشت قرمز را حدود 80000 ریال در نظر بگیریم بهای کل گوشت حاصله معادل 32000000000000 ریال است و همین عدد برای نشان دادن ارزش مراتع کافی است. در سال 1374 شیر تولیدی در ایران 4705000 تن بوده است اگر تنها 50 درصد آن را حاصل از دامهای مرتعی بدانیم حدود 2350000 تن می شود. اگر نرخ هر لیتر شیر را حدود 5000 ریال در نظر بگیریم ارزش آن معادل 11750000000000ریال خواهد شد . با توجه به ارقام فوق ، برای نشان دادن ارزش مراتع ، دیگر لازم نیست فرآورده های دامی دیگر مثل پوست ، پشم ، روده ، شاخ ، کود و غیره را نیز به حساب آورد. فرآورده های فرعی مرتعی از ریشه ، ساقه ، بذر ، برگ گیاهان بدست می آیند که جنبه خوراکی ، داروئی و صنعتی دارند وبه خارج از کشور صادر می شوند . در سال 1370میزان صادرات محصولات فرعی مراتع شامل خاکشیر، ریشه شیرین بیان ، صمغ و رزین ، عصاره و پودرشیرین بیان ، انواع کتیرا و گیاهان داروئی و صنعتی معادل 6970 تن و با ارزش 875763000 ریال بوده است . ارقام ارائه شده در فوق تنها بخشی از ارزش مراتع هستند که فقط جنبه اقتصادی و ارزش ریالی دارند. جنبه های دیگر اقتصادی مراتع مثل فرسایش خاک ، تامین آبهای سطحی و زیرزمینی ، جلوگیری از بروز خسارات سیل ، حفظ حیات وحش ، محیط زیست ، حفظ حاصلخیزی خاک ، تلطیف هوا ، گرفتن گرد وغبار ، جلوگیری از امراض و غیره را نیز می توان به ارزش ریالی محاسبه کرد که کار تقریبا" دشواری است .در ضمن همان طور که گفته شد اگر مراتع کشور به گونه ای صحیح اداره شوند قادر خواهند بود سالانه حدود 50 میلیون تن ( 5 برابر تولید فعلی )علوفه خشک تولید نمایند . سخن آخر : پژوهشها نشان می دهد که درحال حاضر منابع طبیعی تجدید شونده د ر نامطلوب ترین شرایط ، مورد بهره برداری قرار می گیرند . با نگاه به گذشته های نه چندان دور در می یابیم که بسیاری از مناطقی در گذشته به وسیله درخت ، درختچه و بوته و گیاهان مرتعی پوشیده شده بود امروزه دیگر اثری از آنها نیست و همه تخریب شده و از بین رفته اند . فعلا بیش از 70 درصد اقتصاد کشور به نفت وابسته است که با کوچکترین تنش در بازارهای جهانی مشکلاتی در کشور به وجود می آید پس باید به منابع دیگری توجه کرد که بهترین این منابع ، منابع طبیعی تجدید شونده هستند. متاسفانه به دلیل استفاده های غیر اصولی از منابع طبیعی تغییرات شگرفی در کره زمین بوجود امده که همه به ضرر انسان است. کره زمین به دلیل اثرات گلخانه ای در حال گرم شدن است . جنگل ها که در واقع ریه های زمین هستند در حال نابودی هستند . لایه ازن که اثرات زیانبار اشعه ماوراء بنفش خورشید را می گیرد در حال سوراخ شدن است . قدرت تولید مواد غذائی به دلیل فرسایش و هدررفت خاک و بهره برداری بی رویه اززمین وخاک در حال کاهش است . کره زمین که محدودیت منابع دارد در حال افزایش جمعیت است که به تبع آن نیاز به غذا بیشتر می شود . افزایش جمعیت با نرخ رشد فعلی معادل 71 میلیون نفر در سال است که این مسافران تازه وارد باید غذا ، مسکن ، لباس و... داشته باشند و البته تمام این موارد باید از منابع طبیعی تامین شوند . و بالاخره بیم آن می رود که تا چند سال آینده جهان با کمبود مواد غذائی روبرو شود .بحران کمبود آب شیرین دنیا را تهدید می کند . از طرفی آمارها نشان می دهد که روز به روز به تعداد و حجم سیلاب های مخرب ، که مهمترین عامل بروز آنها از بین رفتن پوشش گیاهی است ، افزوده می شود و این به معنای هدررفت خاک حاصلخیز و آب و بروز خسا رات است . آلودگی هوا و محیط زیست روز به روز بیشتر می شود . هوای شهرهای بزرگ سرشار از اکسید کربن و ترکیبات سرب و گوگرد که همگی برای انسان ضرر دارند می باشد . مساحت جنگلهای جهان حدود میلیارد هکتار ( 30 درصد سطح خشکی های جهان ) است که حدود 27 درصد آن (1039 میلیون هکتار ) در روسیه قرار دارد. درایران این سطح معادل 2/14 میلیون هکتار برآورد شده است و در گذشته ای نه چندان دور 18 میلیون هکتار بوده است . متاسفانه هر سال تقریبا 17 میایون هکتار از جنگلهای جها ن ( تقریبا معادل مساحت کشور اتریش ) و در ایران سالانه 4 درصد از سطح جنگلها به دلیل بهره برداری بی رویه از جنگل به منظور تولید چوب ، زغال و سوخت و تبدیل جنگل به کاربری های دیگر مثلا کشاورزی ، آتش سوزی ، چرای غیر مجاز دام ، درحال ازبین رفتن هستند . طبیعت از ابتدا در حال تعادل بوده واین انسان است که با تعرض و دخالت نا بجای خود این تعادل را به هم می زند و دست آخر خودش هم ضرر آن را می بیند . خیلی از مسائل و مشکلات فعلی که گریبانگیر بشر است و در فوق به گوشه ای از آنها اشاره شد فقط با کمی توجه به منابع طبیعی و حفظ و احیاء آنها حل خواهد شد که اگر بخواهیم فقط زنده بمانیم و برای آیندگان این میراث را باقی بگذاریم ، باید آنها حفظ نموده و به احیاء و اصلاح آنها بپردازیم . یعنی فقط نباید از آنها استفاده کرد بلکه باید اولا بهره برداری اصولی باشد ثانیا برای توسعه آنها هزینه کرد . به طور مثال به عقیده کارشناسان اگر تنها 2 درصد از هزینه های نظامی جهان ( در سال 1990 هزینه های نظامی جهان معادل 980 میلیارد دلار برآورد شده است ) را کاهش دهیم و صرف منابع طبیعی کنیم می توان برای تمام افراد جهان آموزش و آب کافی و تغذیه سالم و مناسب را تهیه کرد . متاسفانه در کشور عزیزمان ایران هم این مشکلات راداریم بارشد 2/3 درصدی موجود، در سال 1400 جمعیت معادل 120 میلیون نفرخواهد بود. اگر مصرف سرانه گندم ( خوراکی ، بذری ، دامی و... ) طبق الگوی مصرف فعلی حدود 212کیلوگرم در سال در نظر گرفته شود در سال 1400 معادل 5/25 میلیون تن گندم نیاز خواهد بود و این یعنی افزایش سطع زیر کشت ، کاهش درآمد روستائیان ، فقر روز افزون ، فرسایش خاک و هدررفت خاک ، آلودگی هوا و محیط زیست ، سیلابهای مخرب روز افزون که باعث خسارت به اراضی کشاورزی دام و ....... سالانه 5/1 میلیون هکتار به از اراضی کشور به بیابان تبدیل می شود .در هر سال حدود 15 تن در هکتار فرسایش آبی داریم و این به معنای از دست دادن 76 کیلوگرم ازت ، 2 کیلوگرم فسفر و 8 کیلوگرم پتاس در هر هکتار در سال است . در واقع این نعمت با ارزش الهی دارد فرسوده می شود و از بین می رود. سطح مراتع ایران از 100 میلیون هکتار در سال 1972میلادی به 90 میلیون هکتاررسیده است . در گذشته ای نه چندان دور، این سطح 11تا 18 درصد از سطح کشور بوده ولی حالا به 7.4 در صد از سطح کشوررسیده است . سهم سرانه مردم ایران ازمجموع جنگل های ایران 2/0 هکتار و سهم سرانه هر نفر در دنیا 6/0 هکتار است . اگر بخواهیم در آینده جامعه بهتری داشته باشیم باید در حفظ ، احیاءو توسعه این منابع بیش از پیش بکوشیم .در غیر این صورت درآینده ، جهانی توام با فقر و گرسنگی و محیطی آلوده و غیر قابل زندگی خواهد بود. واقعیت این است که استقلال در کشاورزی و تولید مواد غذائی بدون توجه به منابع طبیعی و حفظ و احیاء و توسعه آنها مفهوم پیدا نخواهد کرد. کشاورزی بر بستر منابع طبیعی استقرار می یابد و دوام آن به وضع منابع طبیعی بستگی دارد . در واقع اگر منابع طبیعی سالم نباشد کشاورزی هم امکانپذیر نیست . به فرموده رهبر کبیر انقلاب زمانی به استقلال واقعی می رسیم که از لحاظ مواد غذائی خودکفا باشیم . و خود کفائی در مواد غذائی در گرو حفظ و احیاء منابع طبیعی که به عنوان بستر کشاورزی به حساب می آیند است و این جز با آموزش ، فرهنگ سازی و روشن شدن افکار محق نمی شود همانطور که رهبر عزیز و فرزانه مان در جمله ای بسیار زیبا و پر معنی می فرمایند فرهنگ منابع طبیعی باید به معارف عمومی تبدیل شود . اگر این بستر حفظ نشود روز به روز فرسایش خاک و سیلاب و خسارات بیشترشده و به تبع آن فقر و بد بختی ، مهاجرت ، نیاز به مواد غذائی و بلا خره نیاز به دست درازی بیشتر و وابستگی اقتصادی بیشتر خواهد شد. پس اگر بخواهیم دستمان را برای یک لقمه غذا جلو اجانب دراز نکنیم باید در استفاده از منابع طبیعی فرهنگ اصلاح الگوی مصرف را رعایت کنیم و از این همه نعمتی که خداوند در اختیار ما قرار داده است درست استفاده کرده و کفران نعمت نکنیم . حفظ و احیاء و توسعه منابع طبیعی و خصوصا جنگلها و مراتع با اعمال روشهای ساده و قابل حصول انجام خواهد شد : 1- استفاده صحیح از زمین با توجه به تناسب آن 2- عدم شخم وشیار مراتع و استفاده از مراتع و جنگل ها با رعایت اصول صحیح مرتعداری و جنگل داری و بهره برداری از مراتع و جنگل ها در قالب طرح 3- قطع عوامل مخرب 4- اجرای پروژه های مدیریتی ، احیائی و اصلاحی در جنگل ها و مراتع 5- آموزش و بالابردن فرهنگ مردم و به خصوص بهره برداران از این منابع و رسیدگی به مشکلات آنان

 منابع : 1. کتاب هشدار – محمد خسرو شاهی – شهاب الدین قوامی 1385 – چاپ دوم 2. کتاب طبیعت و وظیفه دینی ما – محمد حسین حیدری ، محمد علی سلطانی – 1386 – چاپ چهارم – سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور 3. کتاب مرتع – منوچهر پازوکی 4. شبکه خبر سیمای جمهوری اسلامی ایران ایرج بابائی روابط عمومی اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان لنجان

 سخنی راجع به آبخیز داری

 منابع طبیعی هر جامعه ثروت آن جامعه است که فقط به نسل حاضر تعلق نداشته بلکه میراثی است که باید برای آیندگان باقی بماند .در واقع منابع طبیعی گرانبها ترین منبع ملی هر کشورو بستر حیات و استقلال آن بوده که در اختیار بشر قرار داده شده تا از آنها برای زندگی ، رشد و تعالی خود استفاده نماید. حتی تصور اینکه ما لحظه ای بخواهیم بدون این منابع زندگی کنیم غیر ممکن است و حیات انسانها به آنها وابسته بوده و این وابستگی روز به روز در حال افزایش است .اما به دلایل مختلف و ازهمه مهمتر بهره برداری غیر اصولی و نا بخردانه بشر از این منابع ، مثل تعرض به عرصه های منابع طبیعی و تخریب آن، عدم استفاده از این منابع با توجه به قابلیتهای آنها ،توسعه صنایع و آلودگیهای آن ، رشد ناموزون جمعیت و ....باعث تخریب منابع طبیعی و محیط زیست و به وجود آمدن تغییرات شگرفی در کره زمین مثل گرم شدن آن، نابودی جنگلها ، فرسایش خاک ،کاهش بهره وری از اراضی و غیره شده که این باعث به خطر افتادن قابلیت سکونت در زمین و بدنبال آن بروز مشکلاتی همچون کمبود آب و غذا برای جوامع بشری شده است . امااگر بخواهیم در آینده جامعه بهتری داشته باشیم باید در حفظ ،احیا و توسعه این منابع بیش از پیش بکوشیم. در غیراین صورت جهان آینده جهانی توام بافقر ، گرسنگی، محیطی آلوده و غیر قابل زندگی خواهد بود . اماچه بايد كرد ? علم آبخیزداری در اينجا به کمک ما آمده و نحوه استفاده صحیح و راههای احیاءو توسعه بخشی از این منابع که منابع طبیعی تجدید شونده (شامل آب – خاک – گیاه ) است را به ما می آموزد. آبخیز داری علم و هنری است که به ما می آموزد چطور و چگونه از این منابع خدادادی استفاده کنیم، که در حین استفاده ، تخریبی ببار نیاید و خسارتی به آنها وارد نشود و اگر این منابع دچارتخریب و خسارت شده اند آنها را با چه روشهایی حفظ کرده و به اصلاح ، احیاء و توسعه آنها بپردازیم . آبخیزداری در واقع هنري است که با بکارگیری علوم و فنون جدیدنحوه استفاده صحیح از این منابع را که ارتباط تنگاتنگی به هم داشته و با مسائل اقتصادی و اجتماعی حوزه آبخيز پیوندی ناگسستنی دارد را بیان میکند. امروزه مسائلی مثل: • فرسایش یا هدر رفت خاک (با متوسط سالانه 15 تن در هکتار در ایران) • کاهش سطح جنگلها و مراتع و بیابانی شدن این عرصه ها( با رشد 5/1میلیون هکتار در سال در ایران) • افزايش وقوع سیل و خسارات وارده • کاهش ظرفیت و توان تولیدی • کاهش حاصلخیزی خاک،نابودي جنگل ها و مراتع و در نتیجه کاهش تولید مواد غذائي • پر شدن مخازن سدها و کاهش طول عمر مفید آنها و هدر رفت اعتبارات ملی • فقر، گرسنگی ،جنگ ، مهاجرت به شهرها ووووو تنها بخشی از مشکلاتی است که در اثر تخریب این منابع بوجود مي آيد . در کشورايران که اکثرا" دارای آب و هوای خشک ونيمه خشك ،با بارندگی حدود 250 میلی متر در سال،و پراکنش نامناسب توام با سیل است واز طرف دیگر 65 درصد از این بارندگی نیز هدر می رود، آبخیزداری به مامي آموزد، چگونه از نزولات آسماني استفاده و خاک را حفظ کرده و از آب مهار شده برای به زیر کشت بردن اراضی و تولید محصولات غذایی و...استفاده کنیم . روشهای آبخیز داری جهت حفظ منابع طبيعي 1) روشهای غیر مستقیم: در واقع روشهای مدیریتی جهت پیشگیری از تخریب وايجاد خسارت به منابع طبيعي موجود در يك حوزه آبخيز هستند که شامل مواردی مثل : قرق اراضی مرتعی و جنگلی ، مدیریت چرا، جلوگیری از آتش سوزی وتخريب جنگل و مرتع ، شخم صحیح در اراضی کشاورزی ، آموزش بهره برداران و ترویج منابع طبيعي و غیره 2) روشهای مستقیم : وقتی تخریب آنقدر زیاد باشد که با اعمال روشهای فوق نتوان عوامل مخرب را از بین برد و این منابع را احیا و اصلاح کرد، باید علاوه بر قطع ویا کنترل عوامل مخرب ،برای حفاظت ، احیا و اصلاح آنها به طور مستقیم وارد شد که این روشها فهرست وار به شرح ذیل است: الف) روشهای بیولوژیک : • کاشت گیاهان مرتعی و جنگلی به روشهای مختلف ( کپه کاری – بذر پاشی – بوته کاری ونهالکاری ) • کاشت مستقیم گونه های علوفه ای در دیمزارهای کم بازده • کود پاشی در سطح مراتع • تامین آب شرب دام و پراکنش صحیح آن ب) روشهای مکانیکی : • احداث بند :شامل بندهای چیری یا چوبی، خشکه چین ، سنگ و سیمان ، ملاتی ، خاکی و گابیونی • اجرای سیستم های پخش سیلاب • احداث بانکت یاجوی پشته در اراضی شیبدار • تراسبندی و سکوبندی یاهموار کردن اراضی شیبدار • اجراي کنتورفارو و پی تینگ یااحداث شیار و ايجاد چاله با ابعاد وشكل نسبتا منظم در سطح زمین • احداث دیوار ساحلی و اصلاح مسیر آبراهه توضیح اينكه: جهت نتیجه گیری بیشتر بسیاری از پروژه های فوق توام انجام می شود مثلا پروژه احداث بانکت همراه با کاشت نهال یا بذرگونه هاي مثمر یا غیر مثمر صورت می گیرد. اهداف آبخیزداری: • مدیریت صحیح جهت استفاده بهینه از منابع طبيعي و حفاظت آنها • افزایش پوشش گياهي ، کاهش فرسایش و رسوب ، کنترل و نفوذ روان آب در زمین و کاهش خسارات سيل • تغذيه آبخوان ها و سفره هاي آب زيرزميني، افزایش آبدهی قنوات وچشمه ها و سطح زیرکشت اراضی آبی • حفاظت از دیواره های ساحلي به منظورجلوگيري ازتخريب اراضی و تاسیسات موجود در حاشیه آنها • افزایش در آمد ، رفع فقر ، کاهش مهاجرت روستائیان به شهر وجلوگیری از خالی شدن روستاها